Ωδή ως Λογοτεχνικό είδος · καλβικό μέτρο

Ωδή

Η ωδή, ως είδος λυρικής ποίησης, πρωτοκαλλιεργήθηκε στην αρχαία Ελλάδα. Αρχικά, οι ωδές είχαν υμνητικό ή εγκωμιαστικό χαρακτήρα. Ήταν τραγούδια που ψάλλονταν και τραγουδιούνταν από χορευτές προς τιμή ενός θεού ή αποτελούσαν εγκώμια για ένα σημαντικό πρόσωπο. Ονομαστές είναι οι ωδές που έγραψε ο Πίνδαρος, για να εξυμνήσει τους νικητές των ολυμπιακών ή και άλλων αγώνων. Τα κύρια χαρακτηριστικά των ωδών είναι ο επίσημος, ο σοβαρός, ο υψηλός και ο μεγαλοπρεπής τόνος, μαζί με το ανάλογο γλωσσικό ύφος.

Οι αρχαιοελληνικές ωδές, όπως αυτές του Πινδάρου, ακολουθούν συνήθως μιαν αυστηρή μετρική και στροφική οργάνωση. Συγκεκριμένα, ακολουθούν ένα τρίπτυχο στροφικό σύστημα, που αποτελείται από τη στροφή, την αντιστροφή και την επωδό. Κανονικά, η στροφή και η αντιστροφή είναι ισόστιχες και γραμμένες στο ίδιο μέτρο. Η επωδός δεν έχει ορισμένο αριθμό στίχων ούτε το ίδιο μέτρο με τη στροφή και την αντιστροφή.

Στα νεότερα χρόνια, τα μετά την επανάσταση του 1821, όσοι Έλληνες ποιητές έγραψαν ωδές, δεν ακολούθησαν το αυστηρό σύστημα οργάνωσης των αρχαίων Ελλήνων. Όμως, και οι νεότερες ωδές έχουν πάντα σοβαρό θέμα, επίσημο και μεγαλοπρεπή χαρακτήρα, αυστηρό, σεμνό και υψηλό ύφος.

Από όλους τους Έλληνες ποιητές, εκείνος που έχει γράψει αποκλειστικά ωδές (συνολικά είκοσι) είναι ο Ανδρέας Κάλβος. Όλες οι καλβικές ωδές χαρακτηρίζονται από έναν ιδιαίτερα υψηλό και μεγαλοπρεπή τόνο. Είναι γραμμένες σε μια επίσημη, αυστηρή αλλά και ιδιότυπη γλώσσα, που χαρακτηρίζεται από μια ιδιαίτερη λυρική τόλμη και από θαυμαστές ποιητικές εικόνες. Επίσης, ωδές έχει γράψει και ο Διονύσιος Σολωμός. Ανάμεσά τους, ξεχωρίζει εκείνη που υμνεί και εγκωμιάζει το φιλέλληνα λόρδο Βύρωνα.

Καλβική στροφή (ή καλβικο μέτρο)

Όλες οι ωδές του Κάλβου (συνολικά είκοσι) αποτελούνται από στροφές που η καθεμιά έχει πέντε στίχους. Από το σταθερό αριθμό των στίχων, οι στροφές ονομάστηκαν πεντάστιχες ή καλβικές.

Σε κάθε καλβική στροφή εφαρμόζεται ένα μετρικό σύστημα που είναι προσωπική επινόηση του Κάλβου. Ο ίδιος ο ποιητής εξηγεί το μετρικό του σύστημα στη λεγόμενη «Επισημείωση». Η «επισημείωση» είναι ένα ολιγοσέλιδο κείμενο γραμμένο από τον ίδιο τον Κάλβο, που συνόδευε την πρώτη του ποιητική συλλογή («Λύρα», Γενεύη 1824: περιέχει τις δέκα πρώτες ωδές του Κάλβου και στο τέλος την «Επισημείωση»).

Σύμφωνα, λοιπόν, με τις διευκρινίσεις που μας δίνει ο ίδιος ο ποιητής, σε κάθε καλβική στροφή παρατηρούμε τα εξής:

·         α) κάθε στροφή αποτελείται σταθερά από πέντε στίχους και το γνώρισμα αυτό δεν παραβιάζεται ποτέ

·         β) πουθενά δεν υπάρχει το στοιχείο της ομοιοκαταληξίας, την οποία ο Κάλβος θεωρούσε βάρβαρη

·         γ) το μέτρο είναι κατά βάση ιαμβικό, δηλαδή κάθε μετρικό πόδι είναι συνδυασμός μιας άτονης και μιας τονισμένης συλλαβής (∪ '_)

·         δ) οι τέσσερις πρώτοι στίχοι κάθε στροφής έχουν σταθερό τόνο στην έκτη συλλαβή και μπορεί να είναι:

·         -  εξασύλλαβοι οξύτονοι
π.χ.  ὦ φιλτάτη πατρίς

·         -  επτασύλλαβοι παροξύτονοι
π.χ. ὦ θαυμασία νῆσος

·         -  οκτασύλλαβοι προπαροξύτονοι
π .χ. του ναοῦ τά παράθυρα

·         ε) όταν ο στίχος είναι οκτασύλλαβος προπαροξύτονος (όπως ο προηγούμενος), οι δύο τελευταίες συλλαβές (παρά-θυρο) λογίζονται ως μία

·         στ) όταν όμως ο στίχος είναι εξασύλλαβος οξύτονος, τελειώνει πάντα στην έκτη συλλαβή

π.χ. Κάθε χέρι, κλαδί

 ζ) ο πέμπτος στίχος κάθε στροφής (λέγεται και αδώνειος) είναι πάντοτε πεντασύλλαβος και η τελευταία λέξη τονίζεται στην παραλήγουσα (παροξύτονος στίχος)

π.χ. ἄπειρα ἔργα

 Παράδειγμα πεντάστιχης-καλβικής στροφής

μακράν και σκοτεινήν ζωήν τα παλληκάρια μισούν· όνομα αθάνατον θέλουν και τάφον έντιμον		1 2 3 4
	αντίς διά στρώμα	5

Aπό το Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων